Ғылыми техникалық прогресстің экономикалық тиімділігі
Ғылыми-техникалық прогресстін экономикалық және әлеуметтік тиімділігі
Ғылымн-технпкалык прогресс - ғылым мен технпканын бірегей, бір-бірімен сабақтаса, біртіндеп дамуы. Ол 16-18 ғ-лардағы мануфактуралық өндірістен, ғылымн-теорнялык және технпкалык кызметтер өзара жақындасып, тоғыса түскен кезден бастау алады. Б^ған дейін матерналдық өндіріс негізінен эмпнрнкалыктәжірнбені, кәсібн ңдшяны қорландырып, машық-тәсілдерді жннақтау есебінен баяу дамып келді. Сонымен бірге табнғат туралы ғылымн теория таным аясында да ілгерілеу ннеті байқалды, бірақ ол теологнялык-схоластикалык касандыкка қамалып, өндірістік амалшараларға ^дайы әрі тікелей ықпал ете алмады.
іб ғ-да адамзатбаласынын сауда-саттыкты өрістетіп, теаІз жолын мевгеруі, ірі мануфактураларға ие болуы бірнеше келелІ мІндеттердІ теор. және тәжірнбелік түрғыдан шешу кажетгігІн алғa тартты. Нак осы кезде ғылым Кайта өркендеу двуірі идеяларыныв әсерімен схоластикалык дәстүрлерден кол үзіп, практикаға жүгіне бастады. Шығыс жүртыныв компасты, ок-дәріні ойлап табуы және кітап басу тэсілін менгеруі ғыл. және тех. кызметтердів берік одағын күруға жетелеген $лы жавалыктар болды. Жалпы, бүл - гылыми-техникалык прогресстін бІрІншІ кезевІ саналады. КейінгІ кезевдерде үлғая түскен мануфактуралык өндіріс муктажы үшін су диірменін паіідалану әрекеті кейбІр мех. процестерді теор. түрғыдан зерттеуге жетеледі. ТІсті деагелектер козғалысынын теория сы, науа теория сы, су кысымы тур алы, карсыласу мен үйкелу тур алы ілімдер пайда болды. Яғни, мануфактуралык кезев ірі енеркәсіптің бастапкы ғыл. жэне тех. нышандарын дамытып, Г.Галилей, И.Ньютон, Э.Торричелли, кейІн Д.Бернулли, Э.Мариотг, Ж.Л.Д'Аламбер, Р.А.Реомюр, Л.Эйлер, т.б. ғалымдар тарихка «ендіріс кызметпгілерІ» деген атпен ендІ. і8 ғ-дыв совында машина ендІрІсІніц пайда болуына математиктердін, механиктердін, физиктердІн, енертапкыштар мен шеберлердів үлкен бір тобыныв ғыл.-тех. жасампаз іс-әрекеттері негіз калаған едІ. Дж. Уаттыв бумен жүретін машинасы конструкторлык-тех. ізденістів ғана емес, «ғылымнын жемісі» саналды. Ал машиналы өндіріс өз кезевінде ғылымды технол. түрғыдан колдану үшін тыв. шын мәнінде шектеусіз мүмкіндіктерді ашты. Осыныв өзі ғылыми-техникалык прогресстів жава, екінші кезевіне айналып, ғылым мен техника бір-бірін аса каркынды дамуға ынталандырып отырғандығымен ерекшелендІ. Гыл.-зерт. кызметінін теориялык шешімдерді техникалык нүскаға жеткІзуге күзырлы арнаулы буындары: колданбалы зертгеулер, тәжірибелІк-конструкторлык жасалымдар, өндірісті к жетілдІрулер үрдІсІ калыптасты. Гылыми-техникалык іс-әрекет адам евбегІнІв ев аукымды, ажырамас бөлІгІне анналды.
Гылыми-техникалык прогресстів үшінші кезеві казіргі заманғы ғыл.-тех. революция жетістіктерІмен байланысты. Оныв ыкпалымен техниканы дамытуға арналған ғыл. пэндердІв аясы кеви түсуде. Тех. міндеттерді шешу ісіне тек электроншы инженерлер мен компьютерші мамандар ғана емес, сондай-ак биологтар, фнзнологтар, психологтар, лингвистер, логиктер де белсене катысады. Гылым техниканы үздіксіз революция л андырушы кү-шке айналды. Ал техника болса, ғылымныв алдына тыв талап, тосын міндет кою әрі оны күрделІ эксперименталды жабдыктармен жарыктандыру аркылы алға тартып келедІ. Осы заманғы ғылыми-техникалык прогресстів ерекше кыры - тек енеркәсіпті ғана емес, сондай-ак коғами түрмыс-тірпгілІктів, т.о. көптеген салаларын: ауыл шаруашылык, көлІк катынасын, байланыс аясын, медицина мен білім беру Ісін, кызмет керсету түрлерін камтитындығы. Гылыми-техникалык прогресс

ЖОСПАР:

«Дүние де өзі,мал да өзі».
«Қалың елім,қазағым».
Татулық пен тұрақтылық.
«Өлең-сөздің патшасы».
Түйін.
«Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы-халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы.Маңызын жоймау былай тұрсын,заман өзгеріп,қоғамдық санада күрт сапырылыстарпайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып,қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді.
Ақынның дүниеге келгеніне бір жарым ғасыр,ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам уақыт өтті.Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының рухани өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас темірқазық,адастырмас құбыланама болып қызмет етіп келеді.
Бұл күнде Абай сөзі әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды десе,артық айтылғандық емес.Ана сүті тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп,бұғанасы қатаюына қызмет етсе,ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың ұрығын сеуіп қызмет етеді».
(Ж.Ысмағұлов.)

Өнер-білім жолындағы ізденісін Абай өз бетімен үйрену арқылы дамытады,орысша кітаптарды көп оқиды.
80-жылдардың орта кезінен бастап,Абай ақындық жолға біржола бет бұрды.Бұл кездегі оның өлеңдерінің қай-қайсысы болсын-толысқан ой-сананың жемісі.Бұған дейін арагідік жазған өлеңін өз замандасы Көкпай атынан таратып жүрген Абай 1886 жылдан бастап өз атына көшірген.Осы жылдардан бастап Абай өлеңді үзбей жазуға тырысқан.Бірақ ел арасындағы шиленіскен тартыстар оның әдебиетпен бірыңғай шұғылдануына мүмкіндік бере бермеген.

«Дүние де өзі,мал да өзі».
Абайдың ақындық жолға бет бұрғандығы алғашқы сөзі мәдениет пен білімнің маңызын насихаттауға арналады.Оның 1885 жылы жазған «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» өлеңі бұл тақырыптағы тұңғыш шығармасы болумен қатар,ақынның сөз өнері жолындағы жаңа ізденісін де танытады.Абай мұнда,ең алдымен,жаңа үлгідегі ақынға керек ғылым жайын сөз етеді.Ғылым-білімді кезінде зерттей алмағанына өкініш білдіреді.Өз қателігін балаларын оқытумен түзеуге бет алғанын айтады.
Сонымен қатар ол «Қызмет қылсын,шен алсын» деген халық мүддесіне жат тәрбие жайын мінеп,сынайды.
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын,шен алсын деп бермедім.
Бұл-өткенге құр өкіну емес,келешекте жастардың өзі тәрізді опық жеп қалмай,білім мен өнер қуатын шағын бос өткізбей еңбектенуіне жөн сілтеу. Шығарма Абай ақындығының халықтық,ағартушылық мақсатқа қарай бет алғандығының белгісі тәрізді.Кейінгі туындыларында ақын бұл идеяны тереңдете түседі.
1886 жылы Абай «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр» деген өлеңдер жазды.Мұның алғашқысы ұстаз ақынның кейінгі ұрпаққа айтар өсиеті түрінде жазылған.Бүкіл өлең бойына Абай «ғылым» деген сөзді қайталап айта отырып,адам бойындағы қазынаның үлкені және әрбір жігерлі жастың талпынатын арманы-ғалым болуы керектігін түсіндіреді.
Ғылым таппай мақтанба!
Орын таппай баптанба!
Құмарланып шаттанба!
Ойнап босқа күлуге,-
дейді ол.Сөйтіп,ғылымға берілудің,ғалым болудың жолдарын әңгімелейді.
Ғылым жолы-әділдік жолы.Оны ұстаған адам ескі жолмен жүре алмайды.
Надандарға бой берме,
Шын сөзбенен өлсеңіз,-
дегенде,ол ғылым үйренетін жастың қараңғы,надан қауымнан өзгеше болуын қалайды.
«Интернатта оқып жүр» өлеңінде Абай әлгі ойларына тың пікірлер қосады.Мұнда,сыншылдық басым.Ақын патшалық ел билеу жүйесіне,оқыту тәртібіне сын айтады.Халыққа пайдалы емес,залалды болып шығатын әкімдер мен шалағай төрелердің оқудағы мақсатын көрсетеді.
Орыс тілі,жазуы
Білсем деген таласы
Прошение жазуға
Тырысар,келсе шамасы.
Ынсапсызға не керек,
Істің ақ пен қарасы.
Нан таппаймыз демейді,
Бүлінсе елдің арасы,
…Аз білгенін көпсінсе,
Көп қазаққа епсінсе,
Кімге тиер панасы?
Ақын мұндай мақсатпен ғылым қууды қуаттамайды.Олардың «Иә тілмаш,иә адвокат» болу ниетіне Салтыков пен Толстойды әдейі қарсы қояды.Толстой мен Салтыков-Щедрин сынап,масқаралаған орыс шенеуніктерінің бейнесін олардың есіне салады.
Тіл мен теңеу,түр жағынан алғанда да, «Интернатта оқып жүр» өлеңі-жаңалығы бар шығарма.Осы өлеңде Абай «интернат», «военный қызмет», «прошение», «адвокат», «здравомыслящий», «коренной», «счет»,т.б. орыс сөздерін қолданады.Оларды ұйқастыра отырып,еркін пайдаланады және оларды ақын орыс мәдениетін үгіттейтін өлеңге әдейі кіргізген.
«Қалың елім,қазағым».
Бұл кезде жазған өлеңдерінде Абай озық мәдениетті насихаттаумен қатар,әлеуметтік,азаматтық санасы өскен халықтың үлкен қайраткері дәрежесінде көрінеді.Оның өлеңдерінен еңбекші халық мүддесін қорғаған азаматтың үні естіледі.Өзі билеуші тап ортасынан шықса да,тарихи дамудың беталысы мен қоғамдық шындықты түсінген ол еңбекші шаруаға шындап бет бұрғанын байқатады.Оларды «елім», «жұртым», «халқым» деп,дос тұта сөйлейді.Осы бетбұрыста Абай сол халықты жүдетіп,шаршатып отырған ұнамсыз әрекет-мінездерді,олардың ішкі сырын үлкен шеберлікпен ашатын психолог ақын ретінде танылады.Заманы мен өзі өмір сүріп отырған ортаның кемшілік-қайшылықтарын өткір және әділ мінеп-сынайды.
Бұл сарын,әсіресе,Абайдың «Қалың елім,қазағым,қайран жұртым» деп аталатын өлеңінде анық байқалады.Мұнда өз халқының басындағы қайғы-мұңды көріп дерттеніп, «Қалың елі-қазағының» қазіргі халіне қинала сөйлеген ақын бар.Ел ұйытқысын бұзған,оның берекесін кетірген әкімсымақтарға деген оның ызасы да мол.
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінеки,бұзған жоқ па елдің сиқын?-
деп,ол ел ішіндегі адамгершілік жағынан да,мінез-құлық жағынан да татымсыз топты бөліп көрсетеді.
Абайдың алғашқы сыншылдық өлеңдері ХІХ ғасырдағы орыс реализмінің сыншыл сарынын үлгі тұтқанын,сол жолдағы ізденісін, беталысын байқатады.

Татулық пен тұрақтылық.
Халқының келешегін ойлап егілген,сол үшін ұнамсыздықты аямай сынау арқылы түзетуді ойлаған Абайдың жас ұрпаққа айтар ақылы да, уағызы да аз болмаған.Соның бірі-достық мәселесі. «Жігіттер,ойын арзан, күлкі қымбат» өлеңінде ол тіршілікте өзі көрген,халық тәжірибесі танытқан шындықты айта отырып,жастарды шын адамгершілік жолына,қиянатсыз, адал достыққа үгіттейді.Оларды жалған татулық,бояма мінезден сақтандырады.
Абай үлкен достықты отбасылық өмірден,жастар сезімінің тұрақтылығынан,әйелге адамгершілік,әділет тұрғысынан қараудан іздеді.Ол жастардың адал махаббаты мен шын достығын уағыздады.Ескі әдет-ғұрып заңдары бойынша өзі бастан кешкен өмір сабағына сүйене отырып,ол шынайы достық сезімді жоғары қояды.Жас ұрпақты ескі тәрбиенің кертартпа жағынан жирендіріп,жаңа өнеге ұсынады.Бұл тұрғыдан оның «Өкінішті көп өмір кеткен өтіп», «Кейде есер көңіл құрғырың» деген өлеңдерін еске алу орынды.Бұл өлеңдердің лирикалық кейіпкері-шын достық пен махаббатын таппай күйзелген жан.Ол «сол досты» іздеп күңіренеді,жоқтайды.
Махаббатсыз дүние бос,
Хайуанға оны қосыңдар.
…Пайда,мақтан-бәрі тұл,
Доссыз ауыз тұшымас,-
деген өлең жолдары-мазмұны жағынан ақынның ой түйіні,өсиеті іспетті.Бұл өлеңдер жас ұрпақты ақын аңсаған достыққа, махаббатқа үгіттейді.

«Өлең-сөздің патшасы».
ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетін,оның халықтық негізін терең зерттеу Абайды ақын мен ақындықтың мұрат-мақсаты жайлы көзқарасқа алып келді. Ең алдымен,Абай сөз өнерін үлкен қоғамдық күш әлеуметтік тартыстың құралы деп таныды. «Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы» атты өлең-бұл тұрғыдан ақын бағдарламасын тәрізді.Онда Абай өлеңге қойылатын көркемдіктің жаңа шарттарын белгілейді.
Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл,жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.
Бұл-жақсы өлеңді даналықтың айғағы деп ұғу.Мұның ар жағында өлеңнің түрі мен мазмұнының бірлігін талап ету,оны «бөтен сөзбен былғамау» талаптары қойылады.
Көркем сөздің асылы-поэзия деп жоғары бағалай отырып,бір кез Абай қазақ ортасында оның қадірін кетіріп жүрген ақындарды сынауға ауысады.
Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап,
Мақалдап айтады екен,сөз қосарлап.
Ақындары ақылсыз,надан келіп,
Көр-жерді өлең қыпты,жоқтан қармап.
Қобыз бен домбыра алып топта сарнап,
Мақтау өлең айтыпты әркімге арнап,
Кетірген сөз қадірін жұртты шарл

. Астрономия — аспан денелері туралы гылым
1. Астрономия грекше астрон -жұлдыз, ал номос - заң деген үғым-ды білдіреді. Астрономия да, физика сияқты - табиғат туралы көне ғылым-дардың бірі. Оның дамуына ертедегі адамдардың тұрмыс-тіршілігіне бай-ланысты кажеттілік себеп болды. Ол кезде уақытты, бағыт-бағдарды дәл көрсететін құралдар мен жабдықтар болмаған. Сондықтан да адамдар Күн мен Айға, аспандағы жұлдыздарға (5-сурет) қарап жыл мерзімі мен уақыт-ты айыратын болған. Ал мұндай жұ-мыс аспан денелерінің қозғалысын үнемі бақылап отыруды та-лап етті. Аспан денелерінің қозғалысын бақылау кажеттігінен туындаған ежелгі кұрылыстардың орны Қазақстанда коптеп кездеседі (6-сурет). Суреттегі 1; 2; 3; 4 сандары аспан шырақта-рын бақылайтын тас корымдарын, ал 5; 6; 7 сандары шырақтың көкжиектегі орналасуын бейнелейді. Сойтіп практикалық қажет-тілік астрономия ғылымының тууына ең басты түрткі болды.
2. Қазіргі астрономияның зерттеу аукымы кеңейіп, коп са-лалы ғылымға айналды. Астрономия гарыш кеңістігіндегі же-келеген денелерде немесе денелер жүйесінде болып жатқан қү-былыстарды зерттейді. Аспан денелеріне жүлдыздар (соның бірі - Күн), планеталар (соның бірі - Жер), планеталардың серіктері;

мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ кометалар, метеориттер жатады.
Жүлдыздар жүйелері (7 және 8-сурет) шар немесе оралым (спираль) бүтақтары тәріздес шоғырларды қү-райды. Оларды галактикалар деп атайды. Шексіз әлемнің біздер орна-ласқан болігін Біздің галактика деп атайды (8-сурет). Онда 150 миллиард -тай жүлдыздар бар. 8-суретте Біздің галактиканың қүрылымы корсетіл-ген. Күн - бізге ең жакын, катардағы орташа жүлдыз. Бір секундта 300 000 шақырым жылдамдықпен таралатын жарык Күннен Жер бетіне 8 минут¬
та, ал Біздің галактиканың бір шетінен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді.
Жер Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай- Жерді айналып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бүлардың барлығы Күн жүйесіне енеді.
Біздің галактиканың сыртында тағы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галактикадағы жүлдыздар құйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен орналасқан. Аспандағы Құс жолы Біздің галактикадағы жұлдыздар жиі орналасқан сондай бұтақтардың бірі. Галактикалардың барльи лыс үстінде дамиды, езге кайтадан түзіледі.
Қазіргі астрономия дың, планеталардың жөне денелерінің қозғалысын өзгерістер мен процесте} тейді.
3. Физика мен астроно табиғат қүбылыстарыныі ді. Бүл екі ғылымның өзаі лық күбылыстардың табиз лердің Жер бетіне күлау ғалуы бір ғана күш аркьи заң да біреу ғана. 0л – И.Ньютон ашқан Бүкіләлемдік тартылыс заңы.
Көптеген физикалық лерін зерттеумен тікелей Күннен табылды. Ол спекп зерттеу өдісін қолдану aj Күн қүрамынан табылғаі Күн) деп атаған. Кейініре болып шыкты. Астрономи лык өдістермен зерттейті аталады.


та, ал Біздің галактиканың бір шеті-нен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді.
Жер Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай - Жерді ай¬налып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бүлардың барлығы Күн жүйесіне енеді.
Біздің галактиканың сыртында та-ғы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галак-тикадағы жүлдыздар қүйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен ор-наласкан. Аспандағы «күс жолы» -Біздің галактикадағы жүлдыздар жиі орналасқан сондай бүтақтардың бірі. Галактикалардың барлығы да қозға-лыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан түзіледі.
Қазіргі астрономия жүлдыздар-дың, планеталардың жөне басқа аспан денелерінің қозғалысын да, ондағы өзгерістер мен процестерді де зерт-тейді.
3. Физика мен астрономия ғылымдарының бір-бірімен кірігуі табиғат қүбылыстарының сырын тереңірек үғуға жөрдемдесе-ді. Бүл екі ғылымның өзара байланысы арқасында өлемдегі бар-лык күбылыстардың табиғи бірлігі белгілі болды. Мысалы, дене-лердің Жер бетіне күлауы, планеталардың Күнді айнала крз-ғалуы бір ғана күш арқылы сипатталады. Оларды сипаттайтын заң да біреу ғана. Ол - И. Ньютон ашқан Букіләлемдік тарты-лыс заңы.
Көптеген физикалык жаңалықтардың ашылуы аспан дене-лерін зерттеумен тікелей байланысты. Мысалы, гелий газы өуелі Күннен табылды. Ол спектрлік талдау деп аталатын физикалық зерттеу өдісін қолдану арқылы анықталды. Ең алғаш бүл газ Күн қүрамынан табылғандықтан, оны гелий (грекше гелиос -Күн) деп атаған. Кейінірек ол Жердегі ауа қүрамында да бар болып шықты. Астрономия нысандарын (объектілерін) физика¬лык өдістермен зерттейтін ғылым саласы - астрофизика деп аталады.


13

4. Ғарыш кеңістігі, ондағы де-нелер физиктер үшін тамаша зерт-хана болып табылады. Мысалы, Жер бетінде ауасыз кеңістік (терең вакуум) алу немесе денелердің тем-пературасын миллиондаған гра-дустарға көтеру аса қиын жұмыс. Ал ғарышта бұл жағдайлардың барлығы да бар. Мысалы, Ай бе-тінде ауа мүлдем жоқ. Сондықтан онда Жердегідей нақты вакуум
алатын күрделі кондырғысыз-ак тәжірибелер жүргізіп, ғылыми-зерттеу жүмыстарын жасауға бо-лады. Ай - Жердің табиғи серігі.

Ол Жерге ең жақын түрған аспан денесі. Оған бірінші рет адам-зат үрпағының табаны 1969 жылы тиді. Америка азаматтары Н. Армстронг пен Э. Олдриннің ғарыш кемесінен шығып, Айға табан тіреген алғашқы сәті 9-суретте көрсетілген.
5. Ю. А. Гагариннің түңғыш рет ғарышка көтерілуінен бас-тап, астрономияның жаңа саласы - космонавтика (грекше кос¬мос - ғарыш және наутик - кеме жүргізу) жедел дамып келеді. Космонавтика әлем кеңістігіндегі ғарыш аппараттарының коз-ғалысын талдап зерттейді.
Қазіргі астрономия сонымен қатар бірнеше басқа салаларды да камтиды. Аспан денелерінің пайда болуын және дамуын зерттейтін астрономия саласын космогония деп атайды. Космо¬гония өлемдегі галактикалар мен жүлдыздар және басқа дене-лер қашан және калай пайда болды, оларда кандай озгерістер жүріп жатыр, деген сүрактарға жауап береді.
Сондай-ак Әлем туралы, оның жалпы қасиеттері туралы аст¬рономия ілімін космология дейді.

Өзін-өзі тексеру сурақтары
Ө
1. Астрономия ғылымының дамуына қандай қажеттілік себеп болды? 2. Астрономия пәні нені зерттейді?
3. Галактика деп нені айтады? Галактикалардың мөлшер-көлемі қан-дай?
©
4. Астрономия мен физиканың өзара байланысынан қандай қорытын-дылар жасауға болады? 5. Астрономияның қандай ғылыми салалары бар және олардың айыр-машылы

Физика және техника
XX ғасыр ғылыми-техникалық революция ғасыры деп аталады. Өткен дәуірлерге қарағанда біздің заманымыздың өзіне тән екі ерекшелігі бар. Біріншіден, ғылым мен техника үлкен қаркынмен дамып келеді. Екіншіден, ашылған ғылыми жаңа-лықтар адамзат игілігіне айналып, жедел түрде өнеркәсіп пен түрмысқа енгізіліп отыр.
Техниканың карышты дамуына физиканың косқан үлесі ора-сан зор. Сондықтан да техниканың негізі - физика деген пікір берік қалыптасқан. Физикалық білімнің техникада қолданылу-ын көрсететін көптеген мысалдарды келтіруге болады. Олардың катарында күнделікті түрмыста пайдаланып жүрген сан алуан электрлік, электрондық қүралдар және баска да күрделі техни-калар бар.

XX ғасырдың ғылым мен техника сала-сындағы көптеген айтулы жетістіктері фи-зикаға тікелей байланысты. Тарихтан бел-гілі «Әлемнің жеті кереметіне» парапар, XX ғасырдың физика мен техникаға байланыс¬ты төрт ғажайып жетістігін атауға болады.
1. Физиктер атом ядросындагы энер-гияны алу жолын тапты. Жер қойнауын-дағы жағылатын отындар (көмір, мұнай, газ, шымтезек, ағаш) қоры жылдан-жылға азайып барады. Міне, сондыктан атом энер-гиясының көзін табу - адамзат үшін айтар-лықтай оқиға болды.
2. XX гасырда адамзат физика мен техника жетістіктерінің аркасында га-рышка көтерілді. Тұңғыш жасанды Жер серігі біздің еліміздегі Байкоңыр ғарыш ай-лағынан 1957 жылы ұшырылды. Адамзат-тың тұңғыш ғарышкері, орыс азаматы Ю.А. Гагарин 1961 жылы Байкоңырдан ұшты. Ғарышқа сапар шеккен біздің отан-дастарымыз - Т. Әубөкіров пенТ. Мүсабаев-тар да аса күрделі ғарыштық техниканы бас-қаруда ерлік пен біліктілік үлгісін көрсетті.
Ғарыштың адамзатқа берері мол. Сон-дыктан Жер бетін де, ғарыш кеңістігін де ұкыпты пайдаланып, үнемі корғап отыру біздің әрқайсымызға жүктелген үлкен мін-дет, жауапты борыш.
3. XX гасыр гажайыптарының бірі -
лазердің өмірге келуі. 60-жылдардың ба-
сында осындай айтулы жаңалықты ашып
бергені үшін Ресейдің физик-ғалымдары
Н.Г. Басов пен A.M. Прохоровқа
АҚШ-тың физигі Ч. Таунске Нобель сый-
лықтары берілді.
Қазір лазерлік техника мен технология ғылымда да, омірде де кең қолданыс табуда.
4. Адамзат ақыл-ойының XX гасырда-
гы қол жеткен ең ірі табыстарының бірі -
кибернетика және оған байланысты элек-
трондыц есептеуіш техникасы. Кибер-


нетика ғылымының табыстарын өмірге жаппай енгізу жағынан біздің еліміздің алдында зор міндеттер тұр. Әлемдік дең-гейдегі кибернетика мен акпараттык (информациялык) технология салала-рындағы жетістіктер таңдай қақтырады.
Мысалы, «жасанды зерде» (интел-лект) болып табылатын қазіргі кездегі суперкомпьютерлердің өз бетінше «ой-лау» дәрежесі үш жасар баланың ойлау деңгейіне жетіп отыр.
Міне, XX ғасырдың ең басты төрт гы-лыми-техникалык гажайыптары осын-дай. Бұлардың барлыгының да ғылыми негізі физикалық білім болып табылады. Олармен сендер келешекте кеңірек та-нысатын боласыңдар.
XX гасырдың үлесіне тиетін баска да тамаша физикалық-техникалық жаңа-лықтар толып жатыр (4-сурет). Олар-дың қатарында алып мүхит кемелері мен сүңгуір кайыктарын, үшақтарды, өнді-рістік және ауыл шаруашылық техни-каларын, т. б. атауға болады. Физика мен техниканың дамуына басқа ғылым-дар да игі әсерін тигізуде. Соның ішінде астрономия, математика, химия, биоло¬гия сияқты жаратылыстану пәндерінің орны мен қызметі айрыкша зор.
Өзін-езі тексеру сурақтары
Ө
1. Қазіргі заманның ғылыми-техникалық жетістіктерінің ерекшеліктері қандай?
2. XX ғасырдың ең ірі ғылыми-техника-лық жетістіктері қандай?
3. Неліктен физика техниканың негізі бо¬лып саналады? Жауаптарыңды мысәлдар-мен дәпелдеңдер.

2-тапсырма
^Мк Қазіргі заманның техникасы жөнінде қо-сымша әдебиеттерден баяндама жазың-дар.

Сен керек ақпаратты таптың
Физика - табиғат туралы ғылым. Физикалық терминдер мен ұғымдар

1. Физика - табиғат туралы ғылым ре-тінде "бірінші ұстаз" атанған гректің ұлы ой-шылы Аристотельдің шығармаларында ба-яндалды. «Физика» грекше фюзис - табиғат дегенді білдіреді. Бұл сөздің ғылыми мағы-насын байытуда тарихта «екінші цстаз» атан-ған біздің ұлы бабамыз - Әбу Насыр өл-Фара-бидің еңбегі зор. Ал орыс тіліне «физика» де¬тей сөзді алғаш енгізген ұлы ғалым М.В. Ло¬моносов болатын.
2. Физиканың негізгі мақсаты - таби-гатта болып жатқан әр турлі физикалық қубылыстарды зерттеп, оларды өзара бай-ланыстыратын заңдарды ашу. Мысалы, де-ненің жерге құлап түсуі Жердің оны өзіне тар-туына байланысты туындайды. Жылдың төрт мезгілінің (кыс, көктем, жаз, күз) ауысуы Жердің Күнді айнала эллипс бойымен козға-луы арқылы түсіндіріледі. Бүл мысалда төрт түрлі табиғат күбылыстары (дененің кцлауы, Жердің тартуы, жыл мезгілдерінің ауысуы, Жердің Кцнді айнала цозгалуы) аталып отыр. Осындай қүбылыстардың арасындағы байла-ныстарды зерттей келе, физикада Ньютон заң-дары, астрономияда Кеплер заңдары ашыл-ды. Осылайша табиғат күбылыстары арасын-дағы байланыстарды табу аркылы физика заңдары ашылады.
3. Физиканың ғылыми тілін игеріп, заңда-рын оқып үйрену үшін қолданылатын арнайы сөздерді терминдер деп атайды. Мысалы, жол, жылдамдық, куш сиякты сөздер физика тілінде жиі қолданылатын терминдер болып табылады.
Физикалық қүбылыстар мен заңдылық-тардың мағынасын терең ашып беретін ар¬найы терминдер физикалық цгымдар деп ата-лады.
Мысалы, физикада материя, дене, зат си-якты үғымдар жиі қолданылады.

Әлемде не бар болса, соның бәрі материя деп аталады. Мысалы, материяға өсімдіктер мен жануарлар, Ай мен Күн, жүл-дыздар мен планеталар, сондай-ак жарык жөне баска да сөуле-лер жатады.
Кеңістікте белгілі пішіні және нақты көлемі бар жеке тур-ган нәрсе дене деп аталады. Мысалы, Ай, қасык, өшіргіш, ус-тел, судың тамшысы денелер болып табылады. Дене белгілі бір заттардан тұрады.
Дененің шыгу табигатын және сапалық қасиеттерін си-паттайтын материя турін зат деп айтады. Мысалы, затқа күміс, су жөне ауа жатады. Үстел - дене болса, оны құрайтын ағаш - зат. Шеге - дене, шегені кұрайтын темір - зат. Ағаш та, темір де дененің сапалық қасиеттерін сипаттайды.
Дене бір ғана заттан түзілуі мүмкін. Мысалы, су, оның буы және мүз - бүлардың барлығы да бір ғана заттан түрады. Алай-да, бір тамшы су мен мүз кесегі дене деп қарастырылады да, бу тек зат болып есептеледі. Өйткені будың денеге тән нақты көлемі және пішіні жок.

Материя
Материя (лат. materіa — зат) — әлемдегі алуан түрлі нысандар мен олардың жүйелерін, дүниедегі сан алуан құбылыстар мен оқиғалардың, қандай да болсын қатынастар мен байланыстардың, қасиеттер мен формалардың негізін, ішкі мәнін, себебін білдіретін философиялық ұғым. Айналадағы бүкіл дүние — мәңгі қозғалыстағы М-ның алуан түрге түсіп, құбылып өзгеруінің, шексіз байланыстары мен қатынастарының көрінісі.
Ежелгі қытай, үнді, грек философиясында М. дүниедегі барлық заттардың негізі, дүниенің алғашқы тегі деп түсіндірілді.
Антик. философтар М-ны жеке заттарға: Фалес — суға, Анаксимен — ауаға балады. Гераклит дүниенің алғашқы тегі және оны үздіксіз өзгеріске түсіріп, ұдайы жаңартып тұратын күш лаулаған от, алғашқы зат пен қозғаушы күштің тегі бір деп, диалект. натурфилософияның негізін қалады.
М. мен қозғалыстың бірлігі жөніндегі мәселені Демокрит өзінің атомистік жүйесі арқылы шешеді. Ол біртекті элементтер атомдарының әр түрлі қосылысынан дүниедегі алуан түрлі заттар пайда болады деп түсіндіреді.
Аристотель М-ны алуан түрлі заттық дүниенің болу мүмкіндігі ғана деп қарайды. Аристотельдің М-ны бастапқы ырықсыз зат, ал рухты белсенді жасампаз құдіретті күш деп дуалистік тұрғыда анықтауы кейінгі философия тарихында маңызды орын алды.
Жаңа заман философтарынан Декарт субстанция жөніндегі теориясында М-ны оның көлемімен барабар деп қарады. Бруно мен Спиноза субстанция ретінде бүкіл дүние, әлем табиғатпен барабар деп санады. Спиноза жеке заттар сыртқы себептің нәтижесінде ғана қозғалысқа түседі, ал табиғат болса өздігінен қозғалып өзгереді дейді. Дидро мен Гольбах “материя — табиғат”, “материя мех. қасиеттердің жиынтығы” деген тұжырымдамаларды ұштастыруға тырысты және М. ұғымының сыңаржақтылығын аңғарып, М. дегеніміз — біздің түйсіктерімізде бейнеленетін және осы түйсіктерді тудырушы себеп деп, оған танымдық тұрғыдан анықтама берді. М. анықтамасын оған қарама-қарсы тұрған материалды дүниемен емес, идеалды дүниемен қатысы арқылы да ашуға болады. М-дан өзге мұндай бейматериалдылыққа тек сана ғана жатады.
Зат өзінің санада бейнеленуіне байланысты, біріншіден, ойдың нысаны болса, екіншіден, сол зат жөніндегі ойдың нәтижесі, ұғым. Сөйтіп, ол қосмәнділікке ие болады. Бұл екі ұғым — М. мен сана диалектиканың бір-біріне қарама-қарсы жалпы категориялары. М. ұғымында объективті дүниені тану кезінде айқындалған оның ең жалпы қасиеттерін сипаттайтын белгілері анықталады.
Осы заманғы ғыл. түсінік бойынша М-ның маңызды қасиеттері:

сақталу мен өзгеру (қозғалыс),
үздіктілік пен үздіксіздік,
кеңістік пен уақыт.
Бұл қасиеттер объективті дүниеде бірімен-бірі ажырамас диалект. бірлікте болады. Материалдық дүниедегі объектілердің ішкі құрылымы тәртіпке келіп реттелген элементтерден түзілген жүйелер болып келді. М-ның біртұтастығы оның әмбебап қасиеттерінен айқын көрінеді. Ол қасиеттерге жататындар: М-ның жаңадан пайда болмайтындығы мен жойылмайтындығы, уақыт өлшемінде мәңгі өмір сүретіндігі, кеңістіктегі шексіздігі, құрылымының алуан түрлілігі.