. Астрономия — аспан денелері туралы гылым
| . Астрономия — аспан денелері туралы гылым . Астрономия — аспан денелері туралы гылым 1. Астрономия грекше астрон -жұлдыз, ал номос - заң деген үғым-ды білдіреді. Астрономия да, физика сияқты - табиғат туралы көне ғылым-дардың бірі. Оның дамуына ертедегі адамдардың тұрмыс-тіршілігіне бай-ланысты кажеттілік себеп болды. Ол кезде уақытты, бағыт-бағдарды дәл көрсететін құралдар мен жабдықтар болмаған. Сондықтан да адамдар Күн мен Айға, аспандағы жұлдыздарға (5-сурет) қарап жыл мерзімі мен уақыт-ты айыратын болған. Ал мұндай жұ-мыс аспан денелерінің қозғалысын үнемі бақылап отыруды та-лап етті. Аспан денелерінің қозғалысын бақылау кажеттігінен туындаған ежелгі кұрылыстардың орны Қазақстанда коптеп кездеседі (6-сурет). Суреттегі 1; 2; 3; 4 сандары аспан шырақта-рын бақылайтын тас корымдарын, ал 5; 6; 7 сандары шырақтың көкжиектегі орналасуын бейнелейді. Сойтіп практикалық қажет-тілік астрономия ғылымының тууына ең басты түрткі болды. 2. Қазіргі астрономияның зерттеу аукымы кеңейіп, коп са-лалы ғылымға айналды. Астрономия гарыш кеңістігіндегі же-келеген денелерде немесе денелер жүйесінде болып жатқан қү-былыстарды зерттейді. Аспан денелеріне жүлдыздар (соның бірі - Күн), планеталар (соның бірі - Жер), планеталардың серіктері; мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ кометалар, метеориттер жатады. Жүлдыздар жүйелері (7 және 8-сурет) шар немесе оралым (спираль) бүтақтары тәріздес шоғырларды қү-райды. Оларды галактикалар деп атайды. Шексіз әлемнің біздер орна-ласқан болігін Біздің галактика деп атайды (8-сурет). Онда 150 миллиард -тай жүлдыздар бар. 8-суретте Біздің галактиканың қүрылымы корсетіл-ген. Күн - бізге ең жакын, катардағы орташа жүлдыз. Бір секундта 300 000 шақырым жылдамдықпен таралатын жарык Күннен Жер бетіне 8 минут¬ та, ал Біздің галактиканың бір шетінен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді. Жер Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай- Жерді айналып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бүлардың барлығы Күн жүйесіне енеді. Біздің галактиканың сыртында тағы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галактикадағы жүлдыздар құйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен орналасқан. Аспандағы Құс жолы Біздің галактикадағы жұлдыздар жиі орналасқан сондай бұтақтардың бірі. Галактикалардың барльи лыс үстінде дамиды, езге кайтадан түзіледі. Қазіргі астрономия дың, планеталардың жөне денелерінің қозғалысын өзгерістер мен процесте} тейді. 3. Физика мен астроно табиғат қүбылыстарыныі ді. Бүл екі ғылымның өзаі лық күбылыстардың табиз лердің Жер бетіне күлау ғалуы бір ғана күш аркьи заң да біреу ғана. 0л – И.Ньютон ашқан Бүкіләлемдік тартылыс заңы. Көптеген физикалық лерін зерттеумен тікелей Күннен табылды. Ол спекп зерттеу өдісін қолдану aj Күн қүрамынан табылғаі Күн) деп атаған. Кейініре болып шыкты. Астрономи лык өдістермен зерттейті аталады. та, ал Біздің галактиканың бір шеті-нен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді. Жер Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай - Жерді ай¬налып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бүлардың барлығы Күн жүйесіне енеді. Біздің галактиканың сыртында та-ғы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галак-тикадағы жүлдыздар қүйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен ор-наласкан. Аспандағы «күс жолы» -Біздің галактикадағы жүлдыздар жиі орналасқан сондай бүтақтардың бірі. Галактикалардың барлығы да қозға-лыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан түзіледі. Қазіргі астрономия жүлдыздар-дың, планеталардың жөне басқа аспан денелерінің қозғалысын да, ондағы өзгерістер мен процестерді де зерт-тейді. 3. Физика мен астрономия ғылымдарының бір-бірімен кірігуі табиғат қүбылыстарының сырын тереңірек үғуға жөрдемдесе-ді. Бүл екі ғылымның өзара байланысы арқасында өлемдегі бар-лык күбылыстардың табиғи бірлігі белгілі болды. Мысалы, дене-лердің Жер бетіне күлауы, планеталардың Күнді айнала крз-ғалуы бір ғана күш арқылы сипатталады. Оларды сипаттайтын заң да біреу ғана. Ол - И. Ньютон ашқан Букіләлемдік тарты-лыс заңы. Көптеген физикалык жаңалықтардың ашылуы аспан дене-лерін зерттеумен тікелей байланысты. Мысалы, гелий газы өуелі Күннен табылды. Ол спектрлік талдау деп аталатын физикалық зерттеу өдісін қолдану арқылы анықталды. Ең алғаш бүл газ Күн қүрамынан табылғандықтан, оны гелий (грекше гелиос -Күн) деп атаған. Кейінірек ол Жердегі ауа қүрамында да бар болып шықты. Астрономия нысандарын (объектілерін) физика¬лык өдістермен зерттейтін ғылым саласы - астрофизика деп аталады. 13 4. Ғарыш кеңістігі, ондағы де-нелер физиктер үшін тамаша зерт-хана болып табылады. Мысалы, Жер бетінде ауасыз кеңістік (терең вакуум) алу немесе денелердің тем-пературасын миллиондаған гра-дустарға көтеру аса қиын жұмыс. Ал ғарышта бұл жағдайлардың барлығы да бар. Мысалы, Ай бе-тінде ауа мүлдем жоқ. Сондықтан онда Жердегідей нақты вакуум алатын күрделі кондырғысыз-ак тәжірибелер жүргізіп, ғылыми-зерттеу жүмыстарын жасауға бо-лады. Ай - Жердің табиғи серігі. Ол Жерге ең жақын түрған аспан денесі. Оған бірінші рет адам-зат үрпағының табаны 1969 жылы тиді. Америка азаматтары Н. Армстронг пен Э. Олдриннің ғарыш кемесінен шығып, Айға табан тіреген алғашқы сәті 9-суретте көрсетілген. 5. Ю. А. Гагариннің түңғыш рет ғарышка көтерілуінен бас-тап, астрономияның жаңа саласы - космонавтика (грекше кос¬мос - ғарыш және наутик - кеме жүргізу) жедел дамып келеді. Космонавтика әлем кеңістігіндегі ғарыш аппараттарының коз-ғалысын талдап зерттейді. Қазіргі астрономия сонымен қатар бірнеше басқа салаларды да камтиды. Аспан денелерінің пайда болуын және дамуын зерттейтін астрономия саласын космогония деп атайды. Космо¬гония өлемдегі галактикалар мен жүлдыздар және басқа дене-лер қашан және калай пайда болды, оларда кандай озгерістер жүріп жатыр, деген сүрактарға жауап береді. Сондай-ак Әлем туралы, оның жалпы қасиеттері туралы аст¬рономия ілімін космология дейді. Өзін-өзі тексеру сурақтары Ө 1. Астрономия ғылымының дамуына қандай қажеттілік себеп болды? 2. Астрономия пәні нені зерттейді? 3. Галактика деп нені айтады? Галактикалардың мөлшер-көлемі қан-дай? © 4. Астрономия мен физиканың өзара байланысынан қандай қорытын-дылар жасауға болады? 5. Астрономияның қандай ғылыми салалары бар және олардың айыр-машылы | |
|
| |
| Просмотров: 6589 | Комментарии: 3 | |
| Всего комментариев: 0 | |