. Астрономия — аспан денелері туралы гылым
1. Астрономия грекше астрон -жұлдыз, ал номос - заң деген үғым-ды білдіреді. Астрономия да, физика сияқты - табиғат туралы көне ғылым-дардың бірі. Оның дамуына ертедегі адамдардың тұрмыс-тіршілігіне бай-ланысты кажеттілік себеп болды. Ол кезде уақытты, бағыт-бағдарды дәл көрсететін құралдар мен жабдықтар болмаған. Сондықтан да адамдар Күн мен Айға, аспандағы жұлдыздарға (5-сурет) қарап жыл мерзімі мен уақыт-ты айыратын болған. Ал мұндай жұ-мыс аспан денелерінің қозғалысын үнемі бақылап отыруды та-лап етті. Аспан денелерінің қозғалысын бақылау кажеттігінен туындаған ежелгі кұрылыстардың орны Қазақстанда коптеп кездеседі (6-сурет). Суреттегі 1; 2; 3; 4 сандары аспан шырақта-рын бақылайтын тас корымдарын, ал 5; 6; 7 сандары шырақтың көкжиектегі орналасуын бейнелейді. Сойтіп практикалық қажет-тілік астрономия ғылымының тууына ең басты түрткі болды.
2. Қазіргі астрономияның зерттеу аукымы кеңейіп, коп са-лалы ғылымға айналды. Астрономия гарыш кеңістігіндегі же-келеген денелерде немесе денелер жүйесінде болып жатқан қү-былыстарды зерттейді. Аспан денелеріне жүлдыздар (соның бірі - Күн), планеталар (соның бірі - Жер), планеталардың серіктері;

мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ кометалар, метеориттер жатады.
Жүлдыздар жүйелері (7 және 8-сурет) шар немесе оралым (спираль) бүтақтары тәріздес шоғырларды қү-райды. Оларды галактикалар деп атайды. Шексіз әлемнің біздер орна-ласқан болігін Біздің галактика деп атайды (8-сурет). Онда 150 миллиард -тай жүлдыздар бар. 8-суретте Біздің галактиканың қүрылымы корсетіл-ген. Күн - бізге ең жакын, катардағы орташа жүлдыз. Бір секундта 300 000 шақырым жылдамдықпен таралатын жарык Күннен Жер бетіне 8 минут¬
та, ал Біздің галактиканың бір шетінен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді.
Жер Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай- Жерді айналып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бүлардың барлығы Күн жүйесіне енеді.
Біздің галактиканың сыртында тағы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галактикадағы жүлдыздар құйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен орналасқан. Аспандағы Құс жолы Біздің галактикадағы жұлдыздар жиі орналасқан сондай бұтақтардың бірі. Галактикалардың барльи лыс үстінде дамиды, езге кайтадан түзіледі.
Қазіргі астрономия дың, планеталардың жөне денелерінің қозғалысын өзгерістер мен процесте} тейді.
3. Физика мен астроно табиғат қүбылыстарыныі ді. Бүл екі ғылымның өзаі лық күбылыстардың табиз лердің Жер бетіне күлау ғалуы бір ғана күш аркьи заң да біреу ғана. 0л – И.Ньютон ашқан Бүкіләлемдік тартылыс заңы.
Көптеген физикалық лерін зерттеумен тікелей Күннен табылды. Ол спекп зерттеу өдісін қолдану aj Күн қүрамынан табылғаі Күн) деп атаған. Кейініре болып шыкты. Астрономи лык өдістермен зерттейті аталады.


та, ал Біздің галактиканың бір шеті-нен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді.
Жер Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай - Жерді ай¬налып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бүлардың барлығы Күн жүйесіне енеді.
Біздің галактиканың сыртында та-ғы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галак-тикадағы жүлдыздар қүйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен ор-наласкан. Аспандағы «күс жолы» -Біздің галактикадағы жүлдыздар жиі орналасқан сондай бүтақтардың бірі. Галактикалардың барлығы да қозға-лыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан түзіледі.
Қазіргі астрономия жүлдыздар-дың, планеталардың жөне басқа аспан денелерінің қозғалысын да, ондағы өзгерістер мен процестерді де зерт-тейді.
3. Физика мен астрономия ғылымдарының бір-бірімен кірігуі табиғат қүбылыстарының сырын тереңірек үғуға жөрдемдесе-ді. Бүл екі ғылымның өзара байланысы арқасында өлемдегі бар-лык күбылыстардың табиғи бірлігі белгілі болды. Мысалы, дене-лердің Жер бетіне күлауы, планеталардың Күнді айнала крз-ғалуы бір ғана күш арқылы сипатталады. Оларды сипаттайтын заң да біреу ғана. Ол - И. Ньютон ашқан Букіләлемдік тарты-лыс заңы.
Көптеген физикалык жаңалықтардың ашылуы аспан дене-лерін зерттеумен тікелей байланысты. Мысалы, гелий газы өуелі Күннен табылды. Ол спектрлік талдау деп аталатын физикалық зерттеу өдісін қолдану арқылы анықталды. Ең алғаш бүл газ Күн қүрамынан табылғандықтан, оны гелий (грекше гелиос -Күн) деп атаған. Кейінірек ол Жердегі ауа қүрамында да бар болып шықты. Астрономия нысандарын (объектілерін) физика¬лык өдістермен зерттейтін ғылым саласы - астрофизика деп аталады.


13

4. Ғарыш кеңістігі, ондағы де-нелер физиктер үшін тамаша зерт-хана болып табылады. Мысалы, Жер бетінде ауасыз кеңістік (терең вакуум) алу немесе денелердің тем-пературасын миллиондаған гра-дустарға көтеру аса қиын жұмыс. Ал ғарышта бұл жағдайлардың барлығы да бар. Мысалы, Ай бе-тінде ауа мүлдем жоқ. Сондықтан онда Жердегідей нақты вакуум
алатын күрделі кондырғысыз-ак тәжірибелер жүргізіп, ғылыми-зерттеу жүмыстарын жасауға бо-лады. Ай - Жердің табиғи серігі.

Ол Жерге ең жақын түрған аспан денесі. Оған бірінші рет адам-зат үрпағының табаны 1969 жылы тиді. Америка азаматтары Н. Армстронг пен Э. Олдриннің ғарыш кемесінен шығып, Айға табан тіреген алғашқы сәті 9-суретте көрсетілген.
5. Ю. А. Гагариннің түңғыш рет ғарышка көтерілуінен бас-тап, астрономияның жаңа саласы - космонавтика (грекше кос¬мос - ғарыш және наутик - кеме жүргізу) жедел дамып келеді. Космонавтика әлем кеңістігіндегі ғарыш аппараттарының коз-ғалысын талдап зерттейді.
Қазіргі астрономия сонымен қатар бірнеше басқа салаларды да камтиды. Аспан денелерінің пайда болуын және дамуын зерттейтін астрономия саласын космогония деп атайды. Космо¬гония өлемдегі галактикалар мен жүлдыздар және басқа дене-лер қашан және калай пайда болды, оларда кандай озгерістер жүріп жатыр, деген сүрактарға жауап береді.
Сондай-ак Әлем туралы, оның жалпы қасиеттері туралы аст¬рономия ілімін космология дейді.

Өзін-өзі тексеру сурақтары
Ө
1. Астрономия ғылымының дамуына қандай қажеттілік себеп болды? 2. Астрономия пәні нені зерттейді?
3. Галактика деп нені айтады? Галактикалардың мөлшер-көлемі қан-дай?
©
4. Астрономия мен физиканың өзара байланысынан қандай қорытын-дылар жасауға болады? 5. Астрономияның қандай ғылыми салалары бар және олардың айыр-машылы

Физика және техника
XX ғасыр ғылыми-техникалық революция ғасыры деп аталады. Өткен дәуірлерге қарағанда біздің заманымыздың өзіне тән екі ерекшелігі бар. Біріншіден, ғылым мен техника үлкен қаркынмен дамып келеді. Екіншіден, ашылған ғылыми жаңа-лықтар адамзат игілігіне айналып, жедел түрде өнеркәсіп пен түрмысқа енгізіліп отыр.
Техниканың карышты дамуына физиканың косқан үлесі ора-сан зор. Сондықтан да техниканың негізі - физика деген пікір берік қалыптасқан. Физикалық білімнің техникада қолданылу-ын көрсететін көптеген мысалдарды келтіруге болады. Олардың катарында күнделікті түрмыста пайдаланып жүрген сан алуан электрлік, электрондық қүралдар және баска да күрделі техни-калар бар.

XX ғасырдың ғылым мен техника сала-сындағы көптеген айтулы жетістіктері фи-зикаға тікелей байланысты. Тарихтан бел-гілі «Әлемнің жеті кереметіне» парапар, XX ғасырдың физика мен техникаға байланыс¬ты төрт ғажайып жетістігін атауға болады.
1. Физиктер атом ядросындагы энер-гияны алу жолын тапты. Жер қойнауын-дағы жағылатын отындар (көмір, мұнай, газ, шымтезек, ағаш) қоры жылдан-жылға азайып барады. Міне, сондыктан атом энер-гиясының көзін табу - адамзат үшін айтар-лықтай оқиға болды.
2. XX гасырда адамзат физика мен техника жетістіктерінің аркасында га-рышка көтерілді. Тұңғыш жасанды Жер серігі біздің еліміздегі Байкоңыр ғарыш ай-лағынан 1957 жылы ұшырылды. Адамзат-тың тұңғыш ғарышкері, орыс азаматы Ю.А. Гагарин 1961 жылы Байкоңырдан ұшты. Ғарышқа сапар шеккен біздің отан-дастарымыз - Т. Әубөкіров пенТ. Мүсабаев-тар да аса күрделі ғарыштық техниканы бас-қаруда ерлік пен біліктілік үлгісін көрсетті.
Ғарыштың адамзатқа берері мол. Сон-дыктан Жер бетін де, ғарыш кеңістігін де ұкыпты пайдаланып, үнемі корғап отыру біздің әрқайсымызға жүктелген үлкен мін-дет, жауапты борыш.
3. XX гасыр гажайыптарының бірі -
лазердің өмірге келуі. 60-жылдардың ба-
сында осындай айтулы жаңалықты ашып
бергені үшін Ресейдің физик-ғалымдары
Н.Г. Басов пен A.M. Прохоровқа
АҚШ-тың физигі Ч. Таунске Нобель сый-
лықтары берілді.
Қазір лазерлік техника мен технология ғылымда да, омірде де кең қолданыс табуда.
4. Адамзат ақыл-ойының XX гасырда-
гы қол жеткен ең ірі табыстарының бірі -
кибернетика және оған байланысты элек-
трондыц есептеуіш техникасы. Кибер-


нетика ғылымының табыстарын өмірге жаппай енгізу жағынан біздің еліміздің алдында зор міндеттер тұр. Әлемдік дең-гейдегі кибернетика мен акпараттык (информациялык) технология салала-рындағы жетістіктер таңдай қақтырады.
Мысалы, «жасанды зерде» (интел-лект) болып табылатын қазіргі кездегі суперкомпьютерлердің өз бетінше «ой-лау» дәрежесі үш жасар баланың ойлау деңгейіне жетіп отыр.
Міне, XX ғасырдың ең басты төрт гы-лыми-техникалык гажайыптары осын-дай. Бұлардың барлыгының да ғылыми негізі физикалық білім болып табылады. Олармен сендер келешекте кеңірек та-нысатын боласыңдар.
XX гасырдың үлесіне тиетін баска да тамаша физикалық-техникалық жаңа-лықтар толып жатыр (4-сурет). Олар-дың қатарында алып мүхит кемелері мен сүңгуір кайыктарын, үшақтарды, өнді-рістік және ауыл шаруашылық техни-каларын, т. б. атауға болады. Физика мен техниканың дамуына басқа ғылым-дар да игі әсерін тигізуде. Соның ішінде астрономия, математика, химия, биоло¬гия сияқты жаратылыстану пәндерінің орны мен қызметі айрыкша зор.
Өзін-езі тексеру сурақтары
Ө
1. Қазіргі заманның ғылыми-техникалық жетістіктерінің ерекшеліктері қандай?
2. XX ғасырдың ең ірі ғылыми-техника-лық жетістіктері қандай?
3. Неліктен физика техниканың негізі бо¬лып саналады? Жауаптарыңды мысәлдар-мен дәпелдеңдер.

2-тапсырма
^Мк Қазіргі заманның техникасы жөнінде қо-сымша әдебиеттерден баяндама жазың-дар.

Сен керек ақпаратты таптың
Физика - табиғат туралы ғылым. Физикалық терминдер мен ұғымдар

1. Физика - табиғат туралы ғылым ре-тінде "бірінші ұстаз" атанған гректің ұлы ой-шылы Аристотельдің шығармаларында ба-яндалды. «Физика» грекше фюзис - табиғат дегенді білдіреді. Бұл сөздің ғылыми мағы-насын байытуда тарихта «екінші цстаз» атан-ған біздің ұлы бабамыз - Әбу Насыр өл-Фара-бидің еңбегі зор. Ал орыс тіліне «физика» де¬тей сөзді алғаш енгізген ұлы ғалым М.В. Ло¬моносов болатын.
2. Физиканың негізгі мақсаты - таби-гатта болып жатқан әр турлі физикалық қубылыстарды зерттеп, оларды өзара бай-ланыстыратын заңдарды ашу. Мысалы, де-ненің жерге құлап түсуі Жердің оны өзіне тар-туына байланысты туындайды. Жылдың төрт мезгілінің (кыс, көктем, жаз, күз) ауысуы Жердің Күнді айнала эллипс бойымен козға-луы арқылы түсіндіріледі. Бүл мысалда төрт түрлі табиғат күбылыстары (дененің кцлауы, Жердің тартуы, жыл мезгілдерінің ауысуы, Жердің Кцнді айнала цозгалуы) аталып отыр. Осындай қүбылыстардың арасындағы байла-ныстарды зерттей келе, физикада Ньютон заң-дары, астрономияда Кеплер заңдары ашыл-ды. Осылайша табиғат күбылыстары арасын-дағы байланыстарды табу аркылы физика заңдары ашылады.
3. Физиканың ғылыми тілін игеріп, заңда-рын оқып үйрену үшін қолданылатын арнайы сөздерді терминдер деп атайды. Мысалы, жол, жылдамдық, куш сиякты сөздер физика тілінде жиі қолданылатын терминдер болып табылады.
Физикалық қүбылыстар мен заңдылық-тардың мағынасын терең ашып беретін ар¬найы терминдер физикалық цгымдар деп ата-лады.
Мысалы, физикада материя, дене, зат си-якты үғымдар жиі қолданылады.

Әлемде не бар болса, соның бәрі материя деп аталады. Мысалы, материяға өсімдіктер мен жануарлар, Ай мен Күн, жүл-дыздар мен планеталар, сондай-ак жарык жөне баска да сөуле-лер жатады.
Кеңістікте белгілі пішіні және нақты көлемі бар жеке тур-ган нәрсе дене деп аталады. Мысалы, Ай, қасык, өшіргіш, ус-тел, судың тамшысы денелер болып табылады. Дене белгілі бір заттардан тұрады.
Дененің шыгу табигатын және сапалық қасиеттерін си-паттайтын материя турін зат деп айтады. Мысалы, затқа күміс, су жөне ауа жатады. Үстел - дене болса, оны құрайтын ағаш - зат. Шеге - дене, шегені кұрайтын темір - зат. Ағаш та, темір де дененің сапалық қасиеттерін сипаттайды.
Дене бір ғана заттан түзілуі мүмкін. Мысалы, су, оның буы және мүз - бүлардың барлығы да бір ғана заттан түрады. Алай-да, бір тамшы су мен мүз кесегі дене деп қарастырылады да, бу тек зат болып есептеледі. Өйткені будың денеге тән нақты көлемі және пішіні жок.

Поздравления с днем рождения
Поздравляю с днем рождения,
О делах желаю позабыть.
Здесь звучащие все тосты, поздравленья
Долго-долго в сердце сохранить.
Радостных улыбок и веселья.
А придет беда — захлопни дверь!
Верности друзей, терпенья,
Огорченьям места нет, поверь.
Красочных дней!
Разных друзей!
Умных и ярких идей!

Что подарить на Новый год 2014 брату, сестре, тете, дяде, мужу сестры, жене брата
Практичное руководство, помогающее выбрать подходящие новогодние подарки для многочисленных родственников. Полезные и приятные сюрпризы, которые обязательно понравятся тете, дяде, сестре мужа и другим членам большого семейства.

Что подарить на Новый год родственникам — картинкаНаличие многочисленных родственников немого усложняет жизнь перед новогодними праздниками. Каждому из них нужно купить небольшой подарок, который станет символом поздравления и материальным подтверждением наилучших пожеланий к новому году.

Что подарить бабушке на Новый год 2014
Советы, помогающие выбрать новогодний подарок для бабушки. Множество примеров душевных подарков, которые понравятся и пригодятся пожилой женщине, а также идеи для сюрпризов, которые можно сделать своими руками.

Что подарить на Новый год бабушке — картинкаНовогодний подарок для бабушки совсем не обязательно должен быть дорогостоящими, для пожилых людей намного важнее внимание и забота, чем ценность вещей. Если бабушка живет отдельно и будет встречать новый год одна, то самым лучшим подарком для нее будет корзинка с гостинцами, предназначенными для праздничного стола. В корзинку (или в красивый пакет) можно положить несколько видов сыров, палочку сырокопченой колбасы, деликатесные консервы, фрукты, конфеты и, конечно же, бутылку шампанского — символ зимнего праздника.

Что подарить на Новый год 2014 свекрови и свекру
Подсказки для женщин, которые не знают, что подарить родителям мужа на новый год. Идеи приятных подарков для свекра и свекрови, а также примеры практичных общих новогодних подарков для родителей супруга.

Что подарить свекрови и свекру на Новый год — картинкаРодителей мужа мало поздравить с новым годом стихами и открытками, небольшие подарки помогут укрепить отношения и будут приятны не только получателям, но и супругу, наблюдающему, как любимая жена хочет доставить удовольствие его дорогим родителям. Есть два пути выбора подарка: купить общий презент или поздравить свекра и свекровь отдельными сюрпризами.